88 به مثابه ی استعاره

 نیمه شبِ بیست و دومِ خرداد هشتاد و هشت، داخلی، بیدار، با ناصر، خانه ی دختر عمه. خانه ای در کوچه پسکوچه های بازارِ قدیمِ لنگه. همان جا که یکی از لوکیشن های تقوایی در ناخدا خورشید هم بود. با ناصر، رو به مینی تلویزیون، زیرِ پتو، درازکشان بودیم. خبرها را از همان تلویزیونِ کوچک _که به گمانم برفکی هم بود_ دنبال می کردیم و گوشیِ موبایلِ غیر هوشمند هم کنار دستمان بود. همه ی چند روزِ قبل را با شور، وسواس و _زیرِ لبی با یک سوال _سپری کرده بودم که چه می شود اگر از صندوق، نام دیگری غیرِ میرحسین در بیاید؟ فرضی محال بود البته و بر منوالی که گریزی از تصورات نیست، در نظرش می گرفتم. بیدار ماندیم. یک پیروزیِ قاطع در انتظار بود. یک پیروزیِ بدونِ تعجب. هر چه می گذشت اما همه چیز، رنگِ دیگری می گرفت. تلویزیونِ کوچک، خیالِ دیگری در سر می پروراند. خیالی غیر از خیالِ من و انبوهی دیگر. خبر آمد. صندوق، رد داده بود. حالی مثلِ "وقتی که تیم می بازد." یک نقطه. یک خط، زیرِ سرنوشتِ اجتماعی و شخصیِ خیلی ها. یک پایان. یک آغاز. امانِ بیداری نبود. خوابیدیم. خوابِ مشوش! 

 در این سال ها بارها برگشته ام به هشتاد و هشت. به هر بهانه ای. برگشته ام به خودم. سعی کرده ام از زاویه های گوناگون بدان نگاه کنم. دلم می خواسته بتوانم، با همه ی جزئیات، دوباره ببینم. همه ی لحظه های متراکم را. روی موتور، پشتِ کمرِ ناصر نشستن و گپ زدن را. دسته جمعی لحظه به لحظه دنبال کردنِ خبرها را. ملاصدرا و صف کشیِ خیابانی را. مدرسه و تهمت و تلخی را. همه ی آن روزها و پس از آن را که از سر گذراندم. هشتاد و هشت خیلی ها قربانی شدند. نفسِ تازه ی خیلی ها را بند آوردند. خیلی ها را راهیِ ناکجاآباد کردند. کهریزک بر پاشد. سرکوب از مرزها، از اقلیت ها، از روشنفکران و روزنامه نگاران به قلبِ پر تپشِ خیابان ها رسید. از روی قلب ها رد شدند. نوشتم: گلوی دریده/ نه استعاره بود و نه مجاز/ گلو/ واقعا/ دریده بود. روز روشن تیر به تن زدند. خون ریختند. نه در پستوها، نه در زندان ها و نه در خفا، آشکارا ماهیتِ خودشان را بر سرِ مردمِ بی پناه آوار کردند. من اما نه قربانی، که متولد هشتاد و هشتم. زخم های من همه کاری بودند. در آن سال نه کُشته، که به دنیا آمدم. حکایتِ من، حکایتِ یک پسر بچه ی در آستانه ی نوجوانی، حکایتِ تشخیص و درکِ جایگاه و هویت بود. جکایتِ آغازهای فکری. جکایتِ جزئیاتِ آنچه هشتاد و هشت بر پیشانی ام حک کرد. هویتی که پیش تر از آنچه معمول است به جستجویش رفتم. آنچه در آن اوایلِ سکونت در شیراز سپراندم را شاید، روزی، به تفصیل یا مختصر، بنویسم. اما هر چه بود، همراه با آن یا نتیجه ی آن، تشخیصِ جایگاه شخصیِ خودم بود. در جامعه ای که از آنِ من نبود. و نشد. در قبالِ تهدیدهای فراوان. در قبالِ شناخت ها. در قبالِ اقلیتی که بودم و به چالش کشیدنِ هر آنچه غیرِ اقلیت. سِنی نداشتم و سُنی بودم و یک سالی بود ساکن و مقیمِ شیراز شده بودیم. من اما کمتر چیزی را جا گذاشته بودم. انتخاباتِ آن سال برایم بازی کودکانه نبود. حسِ عمیقِ جستجوگری بود. دری به سوی چشم اندازهای تازه. واقعیتِ لختِ خیابان. اعجازِ کلمات. قوتِ رسانه. از خودم که پنهان نیست از شما چه پنهان که گاهی خواسته ام فراموشش کنم. بگذرم و بگذارم اما بهانه ها، مکرر اند و فراموشی، ناممکن و نالازم.  هشتاد و هشت چشمِ مرا به دنیا باز کرد. تیغی بود که در نگاهم کشیده شد تا بهتر خودم و پیرامنم را ببینم. هشتاد و هشت همچنان، زاویه های پنهانِ متعددِ اجتماعی و سیاسی دارد. هنوز باید درباره اش نوشت و کند و کاو نمود. هنوز باید به پرسش در برابرش خاست و عبرت گرفت و دنباله داد. برای بسیاری علاوه بر این ها، جنبه های شدیدِ شخصی هم دارد. به شکل های گوناگونی که برخی ذکر شد. آن جنبه ی شخصی برای من، اقل کم در این لحظه، مهم ترین زاویه ی معاینه ی آن سال است. دوره می کنم. بعد از آن انتخاباتِ کذایی، پس از آن شب و شب های مواجِ بندر لنگه، تا آن لحظه ی معین که دفترم را برده بودند، ورقه ای زیرِ دستم، در اتاقی تنها نشسته بودم و نگران بودم و نمی نوشتم. نمی دانستم چه بنویسم. راهنمایی بودم. بچه بودم و هویتِ پاره پاره شده ام را می جُستم. آن چه که پاره هاییش هنوز در جایی دورتر از اکنون، در جایی دورتر از اینجا، هنوز در انتظارِ پارو های من است. از آن شب های هشت سالِ پیش، در این شب های مواجِ به درازا کشیده، تا آن شب های بی صفتِ در راه.

  

 حرفم این است: فکرهای پراکنده و بعضا مترکزم را همه می شود تا هشتاد و هشت دنبال کرد. سرچشمه ی بسیاری، آن سالِ بدِ جوشان است. جوششی که تمامی ندارد و این آن است که از هشتاد و هشت به عاریت گرفته ام. دهخدا در تعریفِ استعاره آورده است: به عاریت خواستن چیزی را. عاریت خواستن. تنها شدن. انفراد. 88 یک استعاره است. با همه فراز و فرودهای ممتدش، با همه جنبه های اجتماعی، سیاسی و شخصی اش، با همه ضعف ها و قوت هایش، شکست ها و پیروزی هایش، 88 حالا یک استعاره ی غیر ادبی است. اگر چه نه آن خون ها استعاری بود و نه کودکیِ کوتاهِ من. 88 عاریتی است که دنباله اش را گرفته ام؛ در تنهایی و در انفرادیِ دنباله دار. من، در هشتاد و هشت، در همه ی زمان های حاضر، به دنبالِ خودم می گردم. هنوز خیلی حرف ها، خیلی شب ها، خیلی سایه ها و خیلی رد ها در شبِ های خردادیِ گوش تا گوشِ بریده ی دریا مانده است. بعدِ من، ادامه ی آن روزهاست و 88، آنچه گفته ام و آنچه نگفته ام را، توامان، در بر می گیرد.  

Chaos is a friend of mine

لئوناردو کوهن، چند روز پیش از مرگ نا به هنگامش، ذوق زده از خبرِ شنیدنِ اهدای نوبل به باب دیلن گفته بود: به نظر من دادن جایزه ی نوبل به دیلن، مثل آویختن یک مدال روی اورست به خاطر بلند قد ترین بودن است. 

 

 تصمیمِ تازه ی باب دیلن برای رفتن به استکهلم، بهانه ای شد تا برگردم به چند ماهِ پیش. درستِ مثل بهانه ی جایزه ی نوبل که دو ماه بعدش واداشتمان تا به سراغش برویم، حالا به هر شکلی که می شد اما درخور. گزینه های تماشایی یکی من "آنجا نیستم" بود که همیشه در دسترس است و دیگری فیلمِ کمتر دیده شده ی اسکورسیزی. فیلمِ تلویزیونی سه ساعت و نیمه ای که بیش از ده سالی از ساختش می گذشت اما هنوز زیرنویسی به فارسی نداشت. جرقه ای زد که ترجمه ای کنیم و تجربه ای. با همه بی تجربگی رفتیم سراغش و طاقت فرسا بود. یک مقداریش سرِ نابلدی و یک مقداریش هم سرِ اینکه لابد دلیلی بوده که این همه سال کسی به سراغ زیرنویس فارسی اش نرفته. ما که رفتیم _ من و نیما و کامیار_ و ثابت کردیم بی تجربگی هم ثمراتی دارد.

 دومین سالی است که نوبل را به اهالی صرفِ ادبیات _ شاعران و داستان نویسان منظورم است_ نمی دهند و این یکی اما شگفت انگیز تر است. خبرِ نوبل که رسیده بود، حتم دارم بیش از همه خودِ دیلن متعجب مانده است. ترجیح داده به روی صحنه اش برود و هیچ اشاره ای هم به این اتفاق نکند. ترجیح داده مدتی بگذرد تا هضم کند آنچه را که اتقاق افتاده است. او که هیچ وقت از خودش نپرسیده بود که ترانه هایش "ادبیات" هستند یا نه حالا پاسخ روشنی را از آکادمی دریافت کرده بود. از انتقادهای به جا که بگذریم این اتفاق، نشانِ پر رنگی است از اینکه دایره ی تاثیرِ ادبی چقدر گسترده شده است و حد و مرزی در سنت ها نمی توان برای آن قائل شد. با این همه شکی نیست که دیلن ترانه سرایی قابل، یک شورشی تمام عیار، یاغی دوست داشتنی و خواننده و موزیسینی خلاق و تکرار نشدنی است. قدرِ او اگر چه گاهی کم پیدا، اما همیشه مسلم بوده است و این جایزه ها صرفا بهانه هایی برای بازشناسی و بازبینی و در خصوص دیلن، بازشنوی اند. ورنه جایزه ها معتبرند به اعتبارِ دارنده هایشان و بس.

 تا همین چندماهِ قبل، غیر کتابی که میم آزاد و سعید توکلی پارسان ترجمه کرده بودند، کتابِ دیگری از ترانه های باب به فارسی نبود و آن کتاب هم _با همه مختصر نبودنش_ به کارمان نیامد چرا که غالب شعرها و ترانه های موجود در فیلم را در بر نداشت. بنابرین جسارت کردم و دست به ترجمه ی ترانه های دیلن و شعری از جک کرواک و آلن گینزبرگ زدم. چاره نبود والّا من اهل این جسارت ها نیستم. حالا در همین فاصله ی کوتاه، دو کتابِ دیگر از ترانه های او را نشرهای نیماژ و به آذین ترجمه کرده اند که بر حسبِ تورقی که کردم بیشتر ترانه های فیلم را هم در بر می گیرد. زندگی نامه خودنوشتِ دیلن را هم که به شدت خواندنی است و پیشتر بریده ی کوتاهی از آن در ماهنامه ی تجربه منتشر شده بود، محمد علی برقعی از طریق انتشارات دنیای اقتصاد روانه ی بازار نموده است که آن هنوز به دستم نرسیده.

 

No Direction Home

 باب دیلن و مارتین اسکورسیزی به هم رسیده اند. دغدغه های مشترک درباره ی زمان و پیش رفتن آن ها را به یکدیگر رسانده است؛ حسِ عمیقِ تاریخی هر دوی آن ها، یکی با تاکید بر موسیقی و دیگری با تاکید بر سینما و هر دو با تاکید بر آمریکا.

 مارتین اسکورسیزی که خوره ی سینما و از تیزبین ترین کسان در مشاهده ی تاریخ آمریکاست، یکبارِ دیگر نگاهِ  نافذِ تاریخی خودش را سیطره بخشیده و به واسطه ی دیلن، بخش دیگری از تاریخِ آمریکا را روایت می کند؛ نیویورکی را که پیش از آن در دار و دسته ی نیویورکی ها به عریانی هر چه تمام تر بر ملا کرده بود و حال، حول و حوش دهه ی رویایی شصت می پلکد. انقلابی در جریان بود و نشانه های تغییر را دیگر نمی شد انکار کرد. انقلابی در سبکِ زندگی و انقلابی در هشیاری. آن زمان که همه چیز آشفته بود و برای هر کس مجذوبیتِ خاصی موجود. برش های اساسی، ریتمِ شگفت انگیز، فراز و فرود در صدا و تصویر همه و همه نشانه های حضورِ قاطع اسکورسیزی اند که پیش تر نیز آخرین والس را تماما از یک کنسرت ساخته بود و خِبره بود در آنچه انجام می داد. هنرِ او در برش ها نمایان است. در انتخابِ تصاویر، صداها و بهره وری از گنجینه ی آرشیوی که به آن دسترسی پیدا کرده بود. تصاویرِ مستندی که به باب محدود نیست و عرصه ی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن روزها را در بر می گیرد. او مکررا از عکس ها استفاده می کند. تصاویر را به جلو و عقب می برد و گاه، فیلم ضرباهنگِ ضربتیِ ترانه های دیلن را دارد و دیلن هم شمایلی از آمریکا را. تصاویرِ مستند هم بعضا از روایتِ تازه ای برخوردارند از جمله تصاویر ترور جی اف کندی، همگام با ترانه ی سخت است بارانی که خواهد باریدِ باب. اضافه بر این ها، روایتِ اسکورسیزی زمان مند نیست. اگر چه پای صحبت دیلن که بنشینیم پا به پای او پیش می رویم، مارتین فواصل را خالی نگذاشته و محدود نیز نپرداخته است. می پرد و ما را با خودش  ناگهان از سکوت، آرامش و خلوت، به وسطِ های و هوی پرتاب می کند.  

 

 

I ain't gonna work on Maggie's farm no more 

 قسمت اول فیلم با فستیوال موسیقی کانتری نیوپورت در 1963 و با گفتنِ این جمله از زبان یکی روی سن به پایان می رسد: می شناسیدش... مال خودتان است... باب دیلن! باب دیلنِ قسمت بعدی اما به هر دری می زند که اختیارِ از کف رفته اش را بازیابد. تا ثابت کند مالِ کسی نیست. برای از بین بردن برداشتِ تحریف شده ی مردم، برای زیر بار جمع خرد نشدن، همیشه باید فاصله گرفت. گمگشتی برای او مساله ی جدی تری بود از آنچه جماعت از او ساخته بودند و طلب می کردند. 

 

 

 پس از سه ساعت گوشِ جان سپردن به روایت دیلن _ و روایتِ  نهفته تری از اسکورسیزی_ سخت بتوان لحن خاص دیلن و صدای خش دارِ گوشنوازش را مثلِ پاسخی بر باد سپرد. این صدا، همراهِ همیشگی است و شاید گاهی کمرنگ بشود اما بهانه ها همیشه ما را به عقب بر می گردانند: برای بازبینی، بازخوانی، باز اندیشی و بازشنوی. 

 

                        

... it's a hard, it's a hard, it's a hard And it's a hard

 آنچه عقلِ سلیم انتظارش را بر می شمرد، اتفاق افتاد. شد آنچه متاسفانه پیش بینی پذیر بود و سخت ساده دلانه می شود متصور بود همه چیز همینجا ختم و مدفون بشود. دامنی که آلوده باشد، دامن امنی نیست. نفرتِ پیش آمده از خون است و با کلمه آن را نمی توان زدود. طبلِ انتحار، پیش تر آمده است. سرنوشتِ ما از سرنوشتِ منطقه ی جغرافیایی مان منفک نیست و تقاصِ حضورِ گسترده ی نظامی و نفرت پراکنی ایدئولوژیک را ما مردم پس خواهیم داد. ناگهان به کوچه و خیابان هم نزده اند، به دلِ قوه ی مقننه زده اند. به دُژ زده اند. مسئولیت و شرایطِ دولتِ روحانی حالا حادتر است. به بهانه ی امنیت کاش چه ها سرمان نیاورند. خوش بین بودن تحتِ این شرایط اما کفری است که به واقعیات ورزیده ایم. آنچه در این راهِ درازِ پرپیچ و خم و مه آلود به گوش می رسد، آوای وحشتِ فراگیر است و سخت است، سخت است، سخت است و سخت است بارانی که خواهد بارید.

بر شانه های ادبیات

 ما تقریبا هیچ وقت شبیه خودمان نیستیم.

خولیو رامون ریبیرو

 از بین رفتن مرز بین خواب و بیداری نوعی اختلال محسوب می شود. در ادبیات اما، نویسنده اگر قابل و دانا باشد، محوِ مرزها و جا به جایی خط کشی ها، ترفندی است که جواب می دهد.

 مهم ترین تفسیرها از ماهیتِ جستجوگران دره ی نیستی را می شود لا به لای خودِ کتاب پیدا کرد. کتابی که به خودش می اندیشد و خودش را بازبینی، بازخوانی و تصحیح می کند. ادبیاتی ماورای ادبیات.

 سرنخ هایی را البته می توان ذکر کرد. نویسنده ای از شهر بارسلونا و طبعا وامدارِ فرهنگ و ادبیاتِ غنی لاتین. انریکه ویلاماتاس با جسارتی که از نویسنده های هم زبانش فرا گرفته به قید و بندی بند نیست. آنچه قصه، پژوهش، جستار، خاطره و قطعه ای ادبی را از یکدیگر متمایز می کند در میانِ کارِ او نیست و نوشتن/خواندن که به اینجا می رسد، یک نام الساعه در خاطر جرقه می زند؛ پیرمرد بوینس آیرسی، با شدتِ هر چه تمام تر: خورخه لوییس بورخس. ویلاماتاس بر فرازِ شانه های ادبیات، مدام بینِ نام ها و مکان ها و نقل قول ها رفت و آمد می کند و دستش (چنان بورخس) به هر سمتی که سویی باشد کشیده می شود.

 جانِ سالم به در بردن از یک بیماریِ مهلک. این آستانه، نقطه ی ثقلی است که موجباتِ نوشتنِ این کتاب را فراهم آورده است. یک سو، زندگیِ شخصی ویلاماتاس و تجربه ای که از سر گذرانده است. سویِ دیگر، قصه به قصه ی کتاب _هر کدام به نوبه ی خودش_ ردی از این حادثه را حمل می کنند. واقعیتی است اسنادی که در هر قصه در جای خیال می نشیند. تجربه ای اساسی که طبعا هر کسی را تکان می دهد و به تغییراتی وا می دارد. بعضا این نقطه ی ثقل، که نیروی محرکه بوده به نقطه ی تعلیق بدل می شود و در یک قصه (نینیو) شکلِ مجادله ای با خود را پیدا می کند؛ با خودِ پیش از حادثه. گفتگویی درونی که در یک جا به جایی، بیرونی شده و در جدال پدری با پسرش، تجسد پیدا کرده است.

 هر فراز از جستجوگران دره ی نیستی تجربه ی رویارویی با مرگ است در دلِ زندگی. تجربه هایی نه یک شکل و نه شمایلی. فرازهایی اند پس از آستانه؛ از زندگی، که تعریفِ بلندِ مرگ است و مرگ، که شیرین است برای این که از دست فکر به مرگ خلاصمان می کند. هویتِ کتاب به تکه های پراکنده ی آینه می مانَد. البته که هر تکه برای خودش آینه ای است متمایز و مستقل. اما به هر حال دستی هست که دست از نوشتن نکشیده و این تکه ها را کنار هم گرد آورده. آن دست _ با همه پرش هایش_ پیوستگی این قصه ها را نگه می دارد. راویِ فعال، نوشتن را برای نویسنده نیز تجربه ای خواندنی می کند. با سرک کشیدن به کتاب ها و یادداشت های شخصی و تکرار جملات و صفات. تکراری که بیهوده نیست و تنیدگی کتاب را به رخ می کشد. چه تکرارِ یک نقل قول از کافکا باشد که از پیش در آمد قصه ی اول به نامِ یکی دیگر از قصه ها می رسد و کیفیتش را در همه ی قصه ها دنبال می کند. چه تکرارِ یک سری موتیف که هسته و پیش برنده ی قصه ی روز موعود اند. دست به هر سویی کشیده می شود اما بعضا عاطفه (ایلومینادو)، بعضا روایت(چون او نخواسته بود)، بعضا نویسندگی (روز موعو) و بعضا اندیشه (شکوه انزوا طلبی) نقشِ برجسته تری دارند.

  این روزها از در آمیختنِ خیال و واقعیت زیاد می شنویم. زندگی کردن صفحاتِ یک کتابِ قصه اما ایده ی گستاخانه ای است. توانایی تبدیل شدن همزمان به راوی، قهرمان، قربانی و شخصیت اول از هر قلمی بر نمی آید. این نوعی خاص از در آمیختنِ خیال و واقعیت است که غنی است. چرا که نویسنده از توبره ی سرشارش بی پروا بهره می گیرد و خلاقیتِ شگفتی را طلبیده است.

 اگر  دن کیشوت داستان مردی است که جرئت پیدا کرد به رویاهایش جامه ی عمل بپوشاند، داستان پترونیو هم سرنوشت داستان نویسی است که جرئت پیدا می کند داستان های خودش را زندگی کند؛ او برای این کار حاضر است هر هزینه ای پرداخت کند، حتی اگر به قیمت دست کشیدن از حرفه ی نویسندگی باشد. ویلاماتاس اما دست از نوشتن نکشیده و همه ی این ها را در قالبِ مبدلِ قصه هایش ریخته است. طرح ریختن و نوشتنی که جز از عاشقی به ادبیات و ماورای ادبیات، به آن سوی روشنایی، آن سوی مرگ و زندگی، بر نمی آید. حیف که جز این کتاب به ترجمه ی امیر جنانی و مهتاب صابونچی تحفه ای دیگر از او به زبانِ فارسی در طاقچه ی کتاب هایمان نداریم. 

 

تمام باران های دنیا

این مطلب درباره ی مجموعه قصه ای از امین فقیری در دو ماهنامه ی علمی دانشجویی ادبیات/ دانشگاه شیراز/ سال چهاردهم؛ شماره بیست و پنجم/ اسفند 1395 -به همت و سردبیریِ محمدحسین توفیق زاده- منتشر شده است. 

 آمده تا اندوهش را قسمت کند: امین فقیری بیشترِ قصه ها را حوالی سال های شصت دو و شصت و سه نوشته است. سال های آژیر و پناهگاه. سال هایی را که ما ندیده ایم و شنیده ایم و قصه های این کتاب از آن سال هایند. اتفاقا قصه ای دارد به نامِ "محمد علی" که چگونگیِ داوطلب شدنِ او را برای جبهه شرح می دهد. چندتایی قصه را هم سال شصت و هفت نوشته و کتاب یک سال بعدش در چاپخانه مصطفوی شیراز چاپ شده است. به همتِ انتشارات نوشتار.

 ماجرای همه ی قصه ها در یکی از محله های حاشیه ای شهر شیراز می گذرد. حالا کدام محله؟ انگار که اهمیتی ندارد. مهم گل آلودیِ محله است و آدم های خاک گرفته اش. آن چه مهم است این که سرِ هزار گروه آدم آن جا پیدا می شود. از عشایرِ مال و حال از دست داده تا شهریِ مفلس. حال و هوا همه ابری ست. ابری که درست روی دلِ آدم ها نشسته است. همیشه هم باد میوزد. با خاک های همراهش. هرزگاهی باران می آید. نه تا بپیراید بلکه گل آلود کند؛ محله و سر رویِ محله نشینان را. بیشترِ قصه ها حول مدرسه می چرخند و به زبانِ معلم های آن مدرسه روایت می شوند. فرض هم بر این است که چیزی هست در وجودِ شاگردها که شخصیتِ آن ها را ملموس می کند. پیچیدگی در کارشان نیست و تیزیِ دیدِ معلمی را می طلبد که راویِ قصه است.  

 همه ی مشترکاتِ حاشیه شهر نشینان ناشی از بدبختی شان است. وضعیت طوری ست که بهتر آن که هوای هم را داشته باشند. از هم نکنند و پای هم بایستند. آخر چیزِ دیگری برایشان نمانده است مگر دلسوزی. وضعیت برای انتخاب اما کمی دشوارتر است. پیچیده تر از شخصیتِ بچه ها. هر انتخابی از سر دلسوزی هم که باشد محتمل که راه به جای بدی ببرد و موجبِ مضراتی شود. سیزده قصه ی کوتاه همین کتاب صد و شصت و چار صفحه ای، خاصه "آیینه های پریشان" مواردِ مختلفی از وضعیت هایی را مطرح می کنند که انتخابِ اصلح درشان به همین سادگی ها نیست و وضعیت با پند و اندرز و تنبیه حل نشده باقی می ماند.

 زبانِ کتاب ساده و بی پیرایه است. به قول نویسنده مثل بچه های حاشیه شهر. زبانِ فقیری از لطافتی برخوردار است که منحصر به فرد نیست اما سنگینی فضا و دلسوزیِ راویانش را به خوبی منتقل می کند. هرچند طوری ست که شدتِ رنج بچه های مدرسه و پدر مادرهای بدبخت بی چاره شان را تلطیف می کند. تیز و برنده و زخمی نیست. نرم و لطیف و غمگین است. از سر دلسوزی ست. مثلِ روایان. مثل معلم های راوی. عصبانی و از کوره در رفته نیست. رفیقِ شفیق است.

 تمام باران های دنیا تصویرهای مجزایی است از خرده اتفاقات و خرده رفتارهای بچه های یک مدرسه در محله ای حاشیه ای و خانواده ها و معلم هاشان. طوری که ربطِ مستقیمی به بچه ها داشته باشد. برای معرفیِ کتاب عکس روی و پسِ جلدِ آن کافی ست. برای انتقال حسی که نویسنده خواسته آن را در جریان بگذارد. برای اندوهی که خواسته قسمت شود و فرصتی که ما با خواندنِ کتاب به آن می دهیم. مثلِ مادرِ رنج دیده ی "کرناد" که آمده است تا اندوهش را قسمت کند و معلمِ شفیقی که به او فرصت می دهد. تصویر خود حاکی ست.   

 

14 مهر 1395

... بیداری ...

 دو سه شب پیش با سه فریاد و یک فریادِ بلندتر از خواب پریدم. فریاد ها را یادم است. حتی آن سه تای ماقبلِ بیداری را. حتی دیدم، در خواب دیدم و حس کردم ماما و سارینا را توی راهرو که شنیده اند صدایم را و ترسیده اند. فریادِ آخر، بیداری بود و جَستن سمتِ آن دو. بیداری بود و زدوده شدنِ خاطر از رویا/کابوس. محوِ همه چیز. شاید اگر آن ها نیامده بودند و به فریادِ بی پناهم ادامه می دادم چیزهایی به بیداری ام منتقل می شد اما نشد اینطور و نماند در یادم.

 خواب هایی که به یاد نمی آیند، تعبیری ندارند. مثلِ اتفاقاتی که از یاد می روند. مثلِ قصه هایی که تکرار نمی شوند و شعرهایی که وردِ زبان نمی گردند. مثل عشق هایی که در یک نگاه خلاصه می شوند و در همان یک نگاه جا می مانند. این ها همه همان مسیری اند که طی می شوند تا در یک فکر، یک ترس، یک تکانه، یک شعر تخلیه شوند. جا بیفتند. آنچه قدما فرشته ی الهام و خدایگان می پنداشته اند بر آیندِ همین مَثَل هاست. آنچه نیما تخمیر می نامد. تخمیرِ ذهنِ آدمیزاد از مسیری که طی کرده. دیده. اندیشیده. و از سطحِ یاد زدوده شده. زدوده که نه، زدوده نمی شوند. نوعی فراگیری اند. فراگیری معمولا به راحتی به تشخیص در نمی آید. فراگیری محو است. اینطور بگویم: این تجربه ها تکه تکه می شوند. هر تکه در جایی چیزهایی را تحتِ تاثیر می گذارد. فرایندِ ناخودآگاه که می گویند همین است. انباشته شدنِ چیزی در جایی مخفی نیست. لحظه به لحظه همزیستی است. نه همیشه مسالمت آمیز و نه همیشه آشکار. برای همین زندگی پر از ندانم کاری ست. پر از نافهمیدگی و نسنجیدگی. پر از خلاقیت و اتفاق.

 

  ادعای تسلط از تسلط خطرناک تر است. دروغ همیشه خطرناک تر است. چه به خود باشد و چه به دیگری.

 

 مدت هاست می خواهم تفسیر خواب فروید را بخوانم. مدت هاست گذاشته امش جایی توی دید.

 

  کابوس بیشتر از رویا احاطه ام می کند. در خواب و بیداری، در مرزِ محوِ خواب و بیداری.

مقدمه ای بر یادداشت های تصویری + اینستاگرام

اولویتِ این سری یادداشت ها، صفحه ی اینستاگرام است و همانجا دنباله اش را می گیرم:

https://www.instagram.com/shayan_tadayyon/?hl=en

 این ظهور عکس است و نه سینما که تاریخ را به پیش و پس از خود تقسیم می کند.
رولان بارت
•
 تاریخ عکاسی، فصلی از تاریخِ تصویر است و همه ی تاریخِ تکرار تصویر، تصدیقِ تصویر و فرایندِ ارجحیت آن بر واقعیت. تاریخِ عکاسی تاریخِ نگاهِ استحاله یافته است. تامل در یک عکس _در عین حال تامل در برشی از زمان_ ایجادِ فرصتی برای دیدن است. آنچه اینستاگرام یکی از موجباتِ اصلی از کف رفتن آن است.

 "از راه های رام کردن عکس: همه پذیر کردنش، همه پسند کردنش، هر روزه کردنش..." صفاتی که شبکه های اجتماعی و خاصه اینستاگرام (به عنوان فصلی از فصل های تاریخِ تماشا) با قاطعیت بر آن پافشاری می کنند. از طرفی، سال هاست تصویر از واقعیت پیشی گرفته و این ارجحیت در هزاره ی دوم وضعِ ترسناکی دارد. انبوهِ دیده ها انبوهی از ندیدن به بار آورده و حالا ما در کوریِ جمعیِ هیستریکی به سر می بریم. عکس، شگفت انگیزی اش را از دست داده و عکاسی هم دیگر کارِ دشوار و سنگینی نیست. در این شرایط چاره یکتاست: باید از دیدن دفاع کرد. باید به نجاتِ تماشا برخاست. در برابر رام نمودنِ عکس و در مقابله با این استبدادِ تصویریِ همه پذیر باید مقاومت نمود. حالا به بهانه ی 70 ساله شدنِ آژانس مگنوم و با توجه به این که دیدنِ عکس و نوشتن و خواندن درباره ی عکس ها و عکاسی از مشغولیت های فکری ام بوده اند، سعی خواهم نمود همینجا، هرزگاهی، از عکس ها و درباره ی عکاسی با تامل در یک تصویر و برشِ تاریخی بنویسم، تا هم استفاده ی بهینه ای از اینستاگرام باشد و هم به نوبه ی خودم در برابر آن ایستادگی بکنم. به واقع سعیم این خواهد در این مجال، شدتی در دیدنِ اقلِ کم خودم ایجاد کنم و نگاه های بی تفاوتِ اینستاگرامی را در نوردم؛ با ملاحظاتی در باب لحظه ی معین. عکاس چه می کند و چگونه در خوانشِ من راهی به گزاف نخواهد داشت. خوانشِ من از خودِ تصویر است و ارجاعاتش. امیدوارم زیاده گویی نکرده باشم و نکنم.
•
#عکس_خوانی 
#تاریخ_تصویر
#تاریخ_تماشا
#اکفراسیس
•
*Roger Fenton's assistant seated on Fenton's 
photographic van, Crimea, 1855
•
*در روزهایی که عکاسی، سخت کوشیِ عاشقانه ای می طلبید، در میانه ی قرن نوزدهم، راجر فنتون و دستیار و هم راهِ او در جنگِ کریمه مارکوس اسپارلینگ (که مشاهده اش می کنید) اولین عکس های جنگ و اولین عکس های سفریِ تاریخ را ثبت می نمودند.

و ترس، که زخم مشترک ما شد

 تاریخ و جغرافیا صرفا دروسِ حاشیه ای دوران دبیرستان نیستند. تاریخ و جغرافیا واقعیتِ موجودِ هر دوره و زمانه اند. همه ی ما برآمده از یکی و محاط در دیگری زندگی می کنیم. ما به معنیِ واقعیِ جمعی اش محصورِ تاریخ و جغرافیای خودمانیم.

 

 علاوه بر آن که همه ی رئیس جمهورهای قبلی، دوره های دومِ رو به نزولی را تجربه نموده اند، به طور خاص دوره ی دوم ریاست جمهوری سید محمد خاتمی را مرور کنیم. آن روزها که اصلاحات تئوری هایی داشت و تئوریسین های فعال و حاضر در صحنه و بحث، باز بود و اصلاح طلبی این چنین در منجلابِ مقدسات اجتماعی و عوام گرایی نیفتاده بود. سنجشِ شنیده ها و خوانده ها چنین است که قوای در سایه نه فقط در سایه که آشکارا به مقابله با خاتمی برخاستند و آنچه کردند که مردمِ خیرندیده دست از حضور و مطالبه بردارند. نتیجه، سرخوردگی بود از امیدهای واهی و بالطبع کناره گیری. ایده آل ها تهی شدند و بار دیگر در تاریخ ما "روان شناسی شکست" چیرگی خودش را به رخ کشید. درست که جنبش دانشجویی تجربه گراست و خود باید لمسِ واقعیت کند اما حافظه ی فعالِ در دسترس و قوه ی نقدِ مدام، ضرورتِ وضعِ کنونیِ ماست اگر نمی خواهیم دوباره در ورطه تَکرار بکنیم و به پناهِ امنِ شکست های رمانتیک بازگردیم. واقعیتِ تند و تیز این است که ما با سیستمی طرفیم که تیزی کِشانش در قوه ی قهریه ی پابرجای نظام حضوری سیال دارند. جا عوض می کنند و اتهام ها و محکومیت ها جا به جا و فراموش می گردند و امامی ها قربانی می شوند و باقی را خودتان پیگیری کنید... وضعیتِ حالا از دوره ی خاتمی نیز پیچیده تر شده است و بررسی موارد در این جا برای من دشوار است. این نیروهایی که روزی از روزهای دولتِ دوم خردادی، "خودسر" خطاب شدند نه تنها جزئی از سیستم که خودِ سیستم اند و روزنه ها به آن ها به وقتِ مقررِ بی مروتش اجازه ی خروج، بروز، کارشکنی و جنایت می دهد.

 

 این ها که خوش خیالانه شکست خورده می پنداریمشان شکت خورده هایی زنده اند و این مهندسیِ تازه هم نخواهد پایید. تاول ها سرنوشتشان ترکیدن است. 15 میلیون رای به رییسی را جدی بگیریم!  رای هیچ، تاولِ فقر را جدی بگیریم. فقر گسترش پیدا کرده. ما که نباید گول و منگِ این حضور گسترده بشویم. اختلافِ طبقاتی بیشتر شده و این شکاف بی پیامد نخواهد بود اگر دولت به ترمیم و پر کردنش نپردازد. هم چنین شکافِ عمیقِ میان نهادهای قدرت نیز زخمی تر شده است و پیامدش بر سر ما و خودشان فروخواهد آمد. اتهام های مطرح شده در مناظره ها نیز به سادگی از خاطر نمی روند و حتی اگر از حافظه ی فعال ما چندی بگریزند ترکش هایش را در اجتماعِ ترس خورده می پراکَنَد.

  

 علی الایحال حضورِ حداکثری به گمانم درست ترین عمل ممکن بود اما نه به حکم نادیده گرفتن و اتهام های ناروا به هر دیگری و یا چشم بستن بر وضعیت موجود و غوطه ور شدن در سید و تَکرار و توهم. دولتِ روحانی سرنوشت ساز خواهد بود و سرنوشتش گره اندر گره با ترسِ فراگیر اجین شده است. من رای دادم اما نه به شخص روحانی بلکه به ادامه ی مطالباتِ خودم، به بقای خودم. بنابراین انتخابات شوراها را مهم تر می پنداشتم. مهندسیِ پیش پرده ی ریاست جمهوری طوری بود که روحانی به ریاست جمهوری برسد چه که مناسب ترین گزینه ی بدنه ی اجتماع و البته حاکمیت است. با این همه ترسیدم، کنشگر بودم و رای دادم تا مطالبه گر بمانم. خاصه در انتخابات شوراها که امکانِ مطالبه گری بیشتر است. مطالبه گری بیش از آن که حق ما باشد وظیفه ی دمکراتیکِ ماست که به هر حال در شرایط کنونی که شفافیت، محلی ندارد و احزاب هم که هیچ، طبعا با هزینه هایی همراه خواهد بود. شوراهای شهر و روستا اگر به جد بخواهیم می توانند میدانِ مناسبی برای پیگیری خواسته های مشخصِ ما باشند. البته که خواسته های بزرگ ترمان را نیز باید مدام پی گیری و کند و کاو کنیم و از منظری انتقادی به خود، نمایندگان و دولت بنگریم و بشکافیم و از این هیجان، لیبیدوی چهار سالِ آینده مان را تامین کنیم؛ نه صرفا تخلیه و ارضایی چند روزه و توهمِ حضور و فعلِ سیاسی و خلاص.

 

 ذکر این نکته را نیز ضروری می دانم: اهل سنتِ ایران با چنان قاطعیتی به رییسی نه گفتند که ایرانیان ساکن سوییس و استرالیا نیز چنین ننمودند و امیدوارم این حضور و این "بلی" به روزهای بهتری منجر شود. اگرچه این اتفاق تاکنون برای سیستان بلوچستان که هر دوره به تندروها "نه" گفته اند نیفتاده و همچنان رسیدگی به مطالباتِ بسیاری از مردم ما از خط قرمزهای عده ای است. زادگاهم هرمزگان نیز که سیاست های روحانی آشفته ترش کرده با قاطعیت به ادامه ی مطالباتش آری گفت و نمی توانم خوش حالی ام را از این بابت پنهان کنم.

 

 تَکرار می کنم هیجانِ این پیروزی (که بیشتر به سپرِ بلای اعظم شدن می مانَد) نباید از این بیشتر کورمان کند. چه در خوش خیالی مفرط و چه با امیدهای منفعل. ما به خودمان بیش از هر چیزِ دیگری محتاجیم! این حضور و این "نه" بیش از آن که نشانی از بلوغ سیاسی باشد، نشانِ ترس است که زخمِ مشترکِ ما شده است و به تورمِ زیرپوستی اش ادامه خواهد داد. عاقبتِ چنین ترسی اگر نبینیم و نجنبیم خیر نخواهد بود. رویا تازگی در سطری نوشته "اما صدای من، که صدائی ندارم، می گوید آنها رای به آنچه هستیم داده اند." استادِ دانشمندم نیز از رای به حفظ وضع موجود به طعنه چیزی گفت. رویا که صدا دارد. امیدوارم هیچ دوستِ آگاه و مشفقی حافظِ وضعِ جزر و مدی، در آستانه، تاول زده و ترس خورده ی موجود نباشد. حافظِ هیچ وضعِ موجودی نباشد. 

 

 

وقتی که پاشنه ترسیم ترس می کند

  چند روزِ پیش جایی نوشتم: با احترام به همه ی آنانی که به فردا و سیاست می اندیشند من رای نخواهم داد. نه با صدای بلند و این حرف ها که اصلا در کار نیست بلکه با صدای کوتاه و معمولِ خودم.

 

 ترسیمِ ترسِ منتشر غلبه کرد یا احساسِ بدِ دگم بودن نمی دانم دقیقا. من اما حالا تصمیمم را گرفته ام. به پای صندوق خواهم رفت و رایم را با خاکی بر سر و خاکی در دهان به داخل آن صندوقِ کذایی خواهم انداخت. به نامِ یک تن: حسن روحانی. کارِ درستی می کنم؟ تصمیمی است که متکی به منطقِ عمیقِ خود بدان رسیده باشم؟ تهییج شده ام؟ یا دوستانی داشته ام که نتوانسته ام رویشان را زمین بیندازم؟ همه ی این ها می توانند دلایلی باشند. دلایلی ناکافی.

 

 طی این روزها بارها گفته ام نه با غالبِ رای دهندگان همدلی دارم و نه در بی شکلیِ رای ندهندگان غوطه ورم. منطقِ عده ای از دو سو را محکوم نمی دانم اما همچنان ملاک سنجش را پای صندوق رای رفتن یا نرفتن نمی دانم و فعالیتِ سیاسی را نیز محدود بدان نمی کنم که اگر چنین باشد خود انتخابات ابزاری خواهد بود در پیش بردِ سیاست زدایی که چنین نیز گردیده است.

 

 رای می دهم اما تیرِ خطا نمی زنم. دوست و دشمن نمی تراشم و مشت به دهان کسی جز حاکمیتِ مطلقه نمی کوبم. رای می دهم اما چشم انداز روشن نیست. مساله از بد و بدتر نیز گذشته است. سپرِ بلای اعظم شدن مطرح است. سرداران خزیده اند و لانه هایی را در هر کجای این وطنِ در آستانه حفر نموده اند. لانه هایی که جز مار پس نخواهند داد. از خودم، انتظاراتم و واقعیت به نفعِ هیچ رانت و فریبی کوتاه نخواهم آمد. رای می دهم اما کوری ویرانی می آورد. ویرانیِ در آستانه ای که از فرطِ فراگیری کورمان نموده است. رای می دهم اما در همین خُردیِ انتخابات پا پس نخواهم کشید. موضعم را در آن فشرده و محدود نخواهم کرد و به هیچ احساسات گراییِ سیاسی پابند نخواهم بود. به هر نحوی مطالبه گر خواهم ماند و چوب در آستینِ لانه ی مارانِ خفته و بیدار خواهم کرد. همه این ها بلکه از توان یکِ تنِ من بیرون اما آرزوی جانی ام است.

 

 

رای دادن یا ندادن؟ مساله این است؟

 در این وانفسای حافظه های معیوب نه کسی را خواهم بخشید و نه فراموش خواهم کرد. نماینده ای نداشته ام که به سوپاپ اطمینانش اعتماد کنم. رای خواهم داد تا بلکه در این هجومِ جابر از خودخواهی ام کم کرده باشم اما تصور می کنم پیروزیِ روحانی خواستِ حقیقیِ فعلیِ هسته ی مرکزی نظام است؛ اگر نه بیشتر از بدنه ی مردم که به همان اندازه. رای خواهم داد اما از مرکزگرایی عمومِ رای دهندگان بیزارم. اختلالی که در فکر و زبان ایجاد کرده اند را کمتر از آفتِ احمدی نژاد نمی دانم و همین آینده را، تصویرِ ترس می کند برایم. رای می دهم اما این سرزمین از درون و بیرون در آستانه ی جهنم است و ندیدن، آوارِ دیدنی های فردا را عوض نخواهد کرد. رای خواهم داد اما رای دادن یا ندادن مساله ی اصلی من نیست بلکه نقدِ همیشگیِ سیستم و حاشیه را صدای بلندی بودن و فرو کردنِ آن در چشمِ کس و ناکس مساله ی من است. راجع به این مرکزگرایی و گرایش های جزم اندیشانه و خطرناکش نوشته ام و خواهم نوشت و بعدتر در میان خواهم گذاشت.

 

 

حرف آخر؛ خطابه ی اول

 خطاب به دوستانی که صرفا با ترساندنِ مردم سعی در آوردنشان سرِ صندوق دارند. خطاب به همان هایی که لیستِ امیدشان نامِ قاتلان مان را داشت و در نیتِ خیرِ بسیاری شان شکی ندارم. خطاب به شما که آگاهانه یا ناآگاهانه عوام فریبی می کنید در پوستینِ خواص. چه می کنید ؟ چطور می شود از این بلا کم تر از آن یکی بلایی که سعی در دفعش دارید ترسید؟ چطور می توانم ؟ خوش بینی بیش از حد به هر دولتی آسیبِ جدی تری به ما خواهد زد. تاریخ زدایی و تحریفِ فکریِ عظیمی که کسانی به نامِ اصلاحات یا هر چه دیگر به راه انداخته اید جز زبانی به کامِ سیاستِ مسلط و فکرِ مختل و واقعیتِ مخدوش و خشمِ حاشیه و گسترشِ فقر به بار نخواهد آورد. نان از ترسِ مردم خوردن آینده ی روشنی نخواهد داشت. به روحانی رای می دهم اما تَکرارِ من این است: نه با اکثریتِ رای دهندگان همدلم و نه با اکثریتِ رای ندهندگان.

 

 جمعه بیست و نهم اردی بهشت نود و شش با دستبندی سبز رایم را به صندوق خواهم انداخت. از روحانی در این چند روزِ باقی حمایت می کنم اما حمایتی مشروط. بدون بخشش، بدون فراموشی. با دلی خون. در چشم اندازی تیره. با حس عمیق و فزاینده ی بقایی بی امید.  

پرسش های بی پاسخ یک بازمانده

  سوزان سانتاگ در جدال با مرگ ترجمه ای است از کتاب swiming in a sea of death به قلمِ دیوید ریف نویسنده ی ادبیات غیر داستانی و تحلیل گر سیاسی. در این فرصت او به شرح و تحلیلِ واپسین روزهای زندگیِ سانتاگ، رویارویی او با مرگ طی همه ی عمر و رفتارِ خودش در قبالِ مادرش، سانتاگ، می پردازد. او در نوشتن کتاب به حافظه اش اتکا نموده و این را صادقانه خودش معترف است که در روزهای واقعه آگاهانه یادداشتی برنمی داشته تا هیچ فاصله ی نوشتاری او را از واقعیتی که رخ می داد مصون ندارد.

 این کتاب را باید می خواندم نه به خاطر نوع نوشتنِ ریف و یا هنرِ تحلیل و نویسندگیِ او که _به نظرم بهره ی اندکی از موشکافی مادرش را دارد_ اما همچنان کتابی خواندنی است چرا که به هر حال دریچه ای است هر چند کوچک به زندگانی پر پیچ و خمِ یکی از خلاق ترین ذهن هایی که در قرنِ اخیر بر این کره ی خاکی زیسته و مصمم و مشتاق و موشکاف نیز زیسته.

 نوشتنِ ریف از جهتی شباهت به نوشته های سانتاگ دارد؛ نقل قول های فراوان که جانِ متن اند و مستقیما یا ضمنا تکرار می شوند. با این همه احساساتِ نویسنده در قبالِ مادرِ مرده اش عمومی است. پشیمانی و احساس گناه در برابر از دست رفتگانِ نزیک همیشگی است و غیر قابل اجتناب. به علاوه ریف مراقب می نویسد. سعی در توصیف زیاده از حد احساسات مادرش ندارد و بیشتر به خودش می پردازد. گاه حتی در درک وضعیت عاطفی، پیچیدگی ذهنی و واقعیات زندگی مادرش در می مانَد. مثلا آن که با همه نفرتِ سانتاگ از مرگ چطور خود بازدید کننده ی حرفه ای گورستان ها بود؟ یا چرا جمجمه ای را روی قفسه ی پشت میز تحریر، کنار خرده ریزهای هنری و عکس نویسندگانی که می ستود نگه می داشت؟ ریف در این مواجهه دچارِ احساس اجتناب ناپذیری است از کرده ها و نکرده هایش. احساس اجتناب پذیری که به نوعی جستجوی تقصیر می مانَد. او به دنبال سهمِ خودش در رویارویی مادرش با مرگ می گردد و آنچه در نهایت برایش می ماند یک سری پرسشِ بی پاسخ است از زبانِ یک بازمانده. در قبالِ این تردیدها اما منِ خواننده بی رحمانه فقط سانتاگ برایم جذابیت دارد و به دنبال چشم ها، دست ها، توان و ناتوانی او لا به لای متن می گردم و زیرشان خط می کشم؛ بر همانِ عادتی که اوی سوزان سانتاگ داشت: خط کشی های مفصل.    

 از لطایفِ خواندنِ این کتابِ 150 صفحه ای کمکی است که به مای خواننده در خوانشِ سانتاگِ نویسنده می کند. خاصه خوانشِ جُستار "بیماری به مثابه ی استعاره" و بسطِ آن مقال در کتابِ "ایدز و استعاره هایش". بیشترِ آنچه سانتاگ نوشته به زندگی اش مربوط است و کتاب مذکور، پیوندِ عمیق تر و جانی و جسمی تری با خودِ در جریانِ زندگی اش دارد و کتابِ ریف در درکِ موثرتر این پیوند می تواند یاری رسان باشد. تلاش بی وقفه ای که سانتاگِ ملحد و علم باور به ماندن در قلمروی ممکن ها انجام می دهد می تواند کلیدی باشد برای آنچه او درباره ی بیماری نه به عنوان تقدیر بلکه در مقامِ حقیقت و تابعیتِ بیماری در عصر حاضر می گوید. سانتاگ با همه شور زندگی و ترس و نفرتش از مرگ سعی می کند تحت هر شرایطی بقای خود را حفظ کند اما چاره چیست که مرگ ورای هر بیماری هیچ علاجی ندارد. حتی برای سانتاگی که از جهنم دو سرطانِ بدخیم سربلند به در آمده است و به خودش از این بابت می بالد.

 زندگیِ سانتاگ الهام بخش هر جستجوگری است؛ مرگِ او اما چنین نیست. چرا که به واقع مرگ الهام بخش نمی تواند باشد. خاصه در مصاف با آنکه مشتاق و مصمم به خواندن، دانستن و دیدنِ هر چه بیشتر در تقابل با نیستی زیسته و آشتی ناپذیر جان سپرده و چنان که ریف می نویسد: مرگش به هیچ روی مرگی آسان نبوده. جمله ی نهایی کتاب نیز نقل قولی است از خودِ سانتاگ. سانتاگی در حینِ فراز و نشیبِ زندگی و طردِ مرگ. نقل قولی از یادداشت هایش در روزهای شیمی درمانی در مصاف با سرطان سینه. او که خود را به دستِ شادی، آرامش و بردباری می سپارد می نویسد: بال هایت را بر دره ی اندوه بگستران. دکتر نیمر خطاب به دیوید ریف درباره ی آخرین روزهای زندگی سانتاگ گفته بود: ... او آماده ی مرگ نبود... به دنبال درمان می گشت، ترجیح می داد در تلاش بمیرد. خودِ این آیا می تواند الهام بخش بوده باشد؟ برای سانتاگ، اطرافیانش یا که برای ما؟ او فقط می توانست به قدم بعدی فکر کند. این مساله تا پایان راه صحت داشت.